जलसंधारण आणि स्थानिक लोकांचा सहभाग

जलसंधारण आणि स्थानिक लोकांचा सहभाग - 

जलसंधारण जर यशस्वीपणे दीर्घकाळ राबवायचं असेल तर त्यात स्थानिक लोकांचा सहभाग आवश्यक असतो. गावाला लागणारं पाणी त्याच परिसरात अडवणे, जिरवणे आणि साठवणे यातून गावाच्या पाण्याच्या गरजेची पूर्तता होऊ शकते. यात पिण्याचंच नाही तर घरगुती वापराचं, गुरांसाठी, इतर वापरासाठी आणि दुसर्या व तिसर्या पिकासाठी पाणी याचा विचार करून उपाययोजना आखणं गरजेच असतं.
शहापूर तालुका हा आदिवासी तालुका म्हणून ओळखला जातो. या शहापूर तालुक्यामधून मुंबई, ठाणे इत्यादि शहरांसाठी पाणीपुरवठा होतो. पण स्थानिक लोकांना हे पाणी वापरायला बंदी आहे. तसंच लोकवस्ती विरळ आणि पाड्यांमधे विखुरलेली असल्याने जलसंधारण नीट झालेलं नाही, जे झालंय त्यातील बरचसं उन्हाळ्यात उपयोगी पडत नाही कारण सदोष आणि अपुरं बांधकाम केल्यामुळे पाणी मार्चमधेच संपून जातं.
हेमंत गोखले नावाचा मित्र विवेकानंद सेवा मंडळ या संस्थेसाठी काम करतो. तो म्हणाला तू पाण्याचं काम करतोस तर इथे ये ना. खूप लोकांनी प्रयत्न केलेत पण प्रश्न सुटला नाहीये. काही करता आलं तर गावाचं भलं होईल. म्हणून या गावाची भेट झाली.
विहीगाव हे या तालुक्यातलं एक गाव. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला मिळून एकूण 11 पाडे. या गावाचं वैशिष्ट्य म्हणजे अशोका चित्रपटातला "अशोका धबधबा" या गावात आहे. मध्य वैतरणा धरणाचा पाणीसाठा फक्त 2 किमीवर आहे, फक्त दरीत आहे त्यामुळे वर आणणं कठीण. इतका मोठा पाण्याचा स्त्रोत आहे तरी गावाला वर्षभर पाणी नाही पुरत कारण सगळं पाणी वाहून जातं. ओढ्यावर काही बंधारे आहेत पण ते गाळाने पूर्ण भरलेत आणि पाणी बंधार्यातून गाळून पुढे जातं, थांबत नाही. गावकरी मंडळी पाण्याचं काम करण्याबाबत एकदम उदासीन होती. बहुधा, पाणी आणायचं काम बायका करतात म्हणून असेल. गावात अनेक विहीरी पण उन्हाळ्यात गाव पाण्यासाठी एकमेव विहीरीवर अवलंबून. विहीर एप्रिलमधे आटायची. पुढचे 2 महिने विहीरीत उतरून पाणी भरायचं, तेही नंबर लावून. विहीरीवर आणि बिचार्या बाया आणि मुली, बरेचदा पुरूषही, विहीरीत उतरून पाणी काढायचे. हे दरवर्षी 2 महिने. लोकांचा सर्वांवरचा विश्वास उडाला होता. गावात पाणी कमी म्हणून स्थलांतराचं प्रमाण खूप. शिक्षण नसल्यामुळे फक्त मजुरीवर जगायला लागायचं. शेती फक्त पावसाळी, भाताची.
विवेकानंद सेवा मंडळ तिथे शिक्षण आणि व्यवसाय मार्गदर्शन विषयात काम करत होती. त्यांनी बोलावलं पाण्याचं काही करता येईल का याचा अभ्यास करायला.
गावातील विहीरी एकाच बेसिनमधे आहेत. वरच्या आणि खालच्या बाजूला भात खाचरं आणि मधून वाहणारा पावसाळी ओढा जो धबधब्यामधे संपतो.
सुरूवातीला लोक मिटींगला आलेच नाहीत 2 वेळा. मग आम्ही प्रत्येक घरी एक माणूस बोलवायला जाईल याची दक्षता घेतली आणि महिला बचत गटांना या कामात सहभागी करून घेतलं. बायकांना पाणी भरायली लागत असल्याने या प्रश्नाचं गांभीर्य कळत होतंच. मग एका मिटींगला फक्त बायकाच आल्या आणि त्यानंतर गावातली पुरूष मंडळीही हळूहळू सहभागी व्हायला लागली. मग गावाचं सर्वेक्षण करून कुठे काय करता येईल त्याचा आराखडा तयार केला. विवेकानंद सेवा मंडळ त्यांच्या निधीतून काम करणार होतं म्हणून आणि वेळ कमी होता म्हणून काही टप्प्यांत काम करायचं ठरलं.
एक विहीर कोसळली होती ती पुन्हा बांधून काढायची आणि दुसरी विहीर दुरूस्त करायची हा पहिला टप्पा.
पण गावकर्यांनी दाखवलेला उत्साह आणि खूप कमी पैशात काम करायची दाखवलेली तयारी यामुळे संस्थेचा हुरूपही वाढला. त्यातच, भारत विकास परिषदेनेही आर्थिक सहाय्य द्यायचं ठरवलं आणि मग उरलेल्या दिवसांत एक बंधारा बांधायचं ठरलं. आणि जूनच्या 15 तारखेपर्यंत ही सर्व कामं पूर्ण झाली.
ही योजना ठरवताना काही मुद्दे लक्षात घेतले होते,
योजना अशी हवी होती की
1. किफायतशीर,
2. देखभालखर्च अजिबात नको किंवा अगदी कमी,
3. योजनेसाठी वीज किंवा इतर उर्जेची गरज पडायला नको,
4. कामामुळे कोणाचीही जमीन पाण्याखाली जायला नको
5. पिण्यासाठी, वापरासाठी आणि 2-3 पिकांसाठी पाणी उपलब्ध व्हायला हवं
6. विहीरीचं पाणी संपायला नको
यात काम करताना एक अडचण आली. बंधार्याच्या जागेच्या बाजूला एकाचं शेत होतं. त्याने ना हरकत पत्र दिलं होतं. पण काही असंतुष्ट गावकर्यांनी त्याला घाबरवलं की तुझं शेत बुडणार. मग त्याने काम बंद करायला सांगितलं. मग मी जाऊन त्याला समजावून सांगितलं आणि काम परत चालू झालं. असं तीन वेळा झालं.
पण शेवटी सगळ्यांच्या प्रयत्नांनी हे काम पूर्ण झालं. या बंधार्यामुळे 5 फूट पाणी 30 फूट रूंद आणि 200 मीटर लांबपर्यंत साठणार आहे.
विहीरी नवीन बांधल्यामुळे आणि बंधार्यामुळे यावर्षी गावाला पिण्याच्या आणि वापराच्या पाण्याचा प्रश्न पडणार नाही. पुढचा टप्पा झाला की शेतीच्या पाण्याचा प्रश्न सुटेल. तेव्हा खर्या अर्थाने पाणी व्यवस्थापन पूर्ण झालं असं म्हणता येईल.
या सर्व कामात विवेकानंद सेवा मंडळाने पुढाकार घेतला. गावकरी मंडळीनी सहभाग दिला आणि भारत विकास परिषदेने आर्थिक सहाय्य दिलं.
या कामात गावातल्या लोकांनी मेहनत घेतल्यामुळे आता ते हे काम जपतायत. "हे माझं काम आहे" ही भावना त्यांच्या मनात रूजवण्यात आम्हाला आलेलं यश ही सगळ्यात मोठी जमेची बाजू आहे.
गावाच्या परिस्थिती नुसार, मागणीनुसार आणि जे शक्य आहे तेच केलं तर पाणी प्रश्न कायमस्वरूपी सोडवता येणं शक्य आहे.