लोकसहभागामधून जलसंधारण - इखरीचा पाडा, मोखाडा

लोकसहभागामधून जलसंधारण - इखरीचा पाडा, मोखाडा  

जलसंधारण जर यशस्वीपणे दीर्घकाळ राबवायचं असेल तर त्यात स्थानिक लोकांचा सहभाग आवश्यक असतो. गावाला लागणारं पाणी त्याच परिसरात अडवणे, जिरवणे आणि साठवणे यातून गावाच्या पाण्याच्या गरजेची पूर्तता होऊ शकते. यात पिण्याचंच नाही तर घरगुती वापराचं, गुरांसाठी, इतर वापरासाठी आणि दुसर्या व तिसर्या पिकासाठी पाणी याचा विचार करून उपाययोजना आखणं गरजेच असतं.

मोखाडा तालुका हा 100% आदिवासी तालुका म्हणून ओळखला जातो. या आणि बाजूच्या शहापूर तालुक्यामधून शहरांसाठी पाणीपुरवठा होतो. पण स्थानिक लोकांना हे पाणी वापरायला बंदी आहे. तसंच लोकवस्ती विरळ आणि पाड्यांमधे विखुरलेली असल्याने जलसंधारण नीट झालेलं नाही, जे झालंय त्यातील बरचसं उन्हाळ्यात उपयोगी पडत नाही कारण सदोष आणि अपुरं बांधकाम केल्यामुळे पाणी मार्चमधेच संपून जातं.

इखरीचा पाडा हे या तालुक्यातलं शेवटचं गाव. बाजूला 5 पाडे. जवळचा बस थांबा 2 किमी लांब. गावात 1 विहीर आणि गाव आणि 5 पाडे (साधारण 2500 लोकवस्ती) पाण्यासाठी या एकमेव विहीरीवर अवलंबून. विहीर मार्चमधे आटायची. पुढचे 3 महिने टँकरवर अवलंबून, तोही आठवड्यातून 2-3 वेळा. विहीर 22 फूट व्यासाची. पाणी 60 फूट खोल, विहीरीच्या मध्यभागी. गावकर्यांनी विजेचे 2 पोल टाकले होते विहीरीवर आणि बिचार्या बाया आणि मुली, बरेचदा पुरूषही, त्या पोलवरून विहीरीवर चालत जाऊन पाणी काढायचे. हे दरवर्षी 3 महिने. लोकांचा सर्वांवरचा विश्वास उडाला होता. गावात पाणी कमी म्हणून स्थलांतराचं प्रमाण खूप. शिक्षण नसल्यामुळे फक्त मजुरीवर जगायला लागायचं. शेती फक्त पावसाळी, भाताची.

 

                            

     Well before work June 2009      

     

  Water fetching from well before work

आरोहन नावाच्या संस्थेने तिथे काम करायला सुरूवात केली होती. त्यांनी बोलावलं पाण्याचं काही करता येईल का याचा अभ्यास करायला.

गावातील विहीर ही बेसिनमधे होती. वरच्या आणि खालच्या बाजूला भात खाचरं आणि बाजूने वाहणारा पावसाळी ओहोळ. 

योजना अशी हवी होती की

1.किफायतशीर, 

2. देखभालखर्च अजिबात नको किंवा अगदी कमी,

3. योजनेसाठी वीज किंवा इतर उर्जेची गरज पडायला नको, 

4. कामामुळे कोणाचीही जमीन पाण्याखाली जायला नको

5. पिण्यासाठी, वापरासाठी आणि 2-3 पिकांसाठी पाणी उपलब्ध व्हायला हवं

6. विहीरीचं पाणी संपायला नको

तिथे आम्ही रोटरी क्लबच्या आर्थिक मदतीतून आणि आमच्या योजनेनुसार विहीरीच्या खालच्या बाजूला 1 भूमिगत बंधारा बांधला (खर्च रू. 110000/-), देखभालखर्च- काही नाही, कोणतीही उर्जा लागत नाही,

भूमिगत असल्यामुळे कोणाचीही जमीन घ्यावी लागली नाही.

कामाचा परिणाम - 

1. त्या वर्षापासून आजतागायत त्या विहीरीचं पाणी आटलं नाही. पाचही पाडे त्या विहीरीवर पाणी भरायचे. गेल्या 2 वर्षांत त्यातल्या 3 पाड्यांमधेही कामं झाली आणि तिथला पाणी प्रश्न पूर्णपणे सुटला.
2. गोष्ट इथेच नाही संपत. पाणी पुरेसं राहतंय म्हटल्यावर लोकांनी तलाव केला, त्यात पाणी साठवलं आणि मासे सोडून त्याचा व्यवसाय चालू केला. 
3. गावातले रस्ते स्वकष्टाने कॉंक्रीटचे केले. 
4. माती होती, पाणी मिळालं, विटा पाडल्या आणि घरं पक्की करून घेतली.
5. काही लोकांनी भाजीपाला लागवड चालू केली.
6. यामुळे स्थलांतर खूप कमी झालं, आरोग्य सुधारलं, लोकांमधे आत्मविश्वास आला.
7. या भागातल्या काही शेतकर्यांनी एकत्र येऊन भाजीपाला लागवड केली. त्यातून भेंडी, मिरची निर्यात केली. 
8. सध्या काही जण मोगरा लागवड करतायत.

हे सगळं कशामुळे झालं? तर लोकसहभागातून आवश्यक ते उपाय योजल्यामुळे. 

यावरून हे लक्षात येईल की योग्य ठिकाणी योग्य प्रकारे काम केलं तर यश नक्की मिळतं. लोकांना प्राथमिक सुविधा नीट मिळाल्या तर पुढचे बरेच प्रश्न मिटतात आणि परिसराचा शाश्वत विकास होतो.

Well in March after watershed development

Pond for fishing