काशिग जलसंधारण योजना २०१६

काशिग जलसंधारण योजना २०१६ -

 काशिग हे गांव लोणावळा पौड़ रस्त्यावर तिकोना किल्ल्याच्या पायथ्याशी वसलेलं आहे. एकदम सुंदर आणि निसर्गरम्य परिसर.  चारही बाजूंनी असलेल्या डोंगर रांगा मधे वसलेल्या ७ वाडया , ३ वाडया  सपाटीला तर बाकीच्या २०० ते ४०० फुट उंचीवर. गावाची लोकसंख्या ६००० च्या घरात . गावापासून ३ - ४ किलोमीटर वर एक धरण. सगळं गाव डोंगराच्या उतारावर वसलेलं. सगळा उतार धरणाकडे जाणारा. धरणाच्या पलीकडे एक विहीर. त्यातून गावाला पाणी पुरवठा होतो. पण त्यासाठी लागणारी वीज खूप आहे आणि त्याचा खर्च ग्राम पंचायतीला परवडत नाही. आणि त्यात पम्प बंद पडला किंवा वीज नसेल तर पाणी मिळत नाही. गावातून वाहणारा एक ओढा, त्याला पण फार खोली आणि रुंदी नाही. काही ठिकाणी तर उतार एवढा जास्त आहे की पाणी साठविण्यासाठी काही उपयोग नाही. सपाटीवर या ओढ्याशिवाय कुठेही पाणी अडवायला जागा नाही. माती फार खोल नसल्याने आणि शेती असल्याने तलाव होण्याची शक्यता नाही.   
पण हे असूनही गाव तसं सुदैवी म्हणायला हवं कारण वरच्या डोंगरातून ११ ठिकाणी झरे वाहतात आणि त्याचं पाणी गावाला जानेवारी पर्यन्त मिळतं. हे झरे उंचावर असल्याने पाणी गावापर्यन्त उताराने कोणतीही शक्ती  न वापरता येतं. पण हे पुरेसं होत नाही आणि गावाला  जानेवारी ते जून पाण्याची टंचाई जाणवते.
तसेच हे झरे प्रत्येक वाडीच्या वर साधारण ३०० ते ६०० फूट उंच असल्याने तिथे जाऊन पाणी भरणं कठीण आहे.
रोटरी क्लब ऑफ़ खड़की  यांनी आमच्या पूर्वीच्या एक कामाचे रिपोर्ट वाचून आम्हाला या गावासाठी काही करता येईल का हे पाहण्यासाठी बोलावलं.
आमच्या असं लक्षात आलं की ७ वाडया खूप अंतरावर आहेत आणि प्रत्येक वाड़ीसाठी स्वतंत्र पाणी पुरवठा योजना आवश्यक आहे. आणि या योजनेसाठी ऊर्जेची गरज लागता कामा नये.
गावासाठी पाणी  व्यवस्थापन करताना पिण्याचे पाणी, दुसर्या पिकासाठी पाणी आणि जनवरांसाठी पाणी असे प्रकार करून त्याप्रमाणे योजना करायचं ठरवलं.
प्रत्येक वाडीला किमान १ आणि कमाल ३ झरे पाणी पुरवू शकतात अशी परिस्थिती होती. या झर्यांच्या उगमाजवळ कुंड बांधून पाणी साठवल आणि पाइप टाकून ते त्या वाडीजवळ आणून दिलं (by gravity) तर त्याचा गावाला खूप फायदा होईल हे समजावून सांगितल्यावर गावकरी आणि रोटरी क्लब या दोघांनाही ते पटलं.  मग तसा रिपोर्ट करून दिला.
रोटरी क्लबला Tata Autocomp Hendrickson या कंपनीने हा प्रकल्प पटल्यावर काही आर्थिक मदत देऊ केली आणि कामाला सुरुवात झाली.
३ महिन्यांमधे ११ झर्यांची कुंड बांधणे आणि आवश्यक तिथे वाड़ी पर्यन्त पाईप टाकणे आणि ३ बंधारे (शेतीसाठी) बांधणे ही कामं पूर्ण केली. ही सगळी ठिकाणं ३०० ते ६०० फुट ऊंच आहेत आणि सर्व सामान माणसांनी डोक्यावर घेऊन अतिशय मेहनतीने त्या त्या ठिकाणी वर चढवलं कारण रस्ता नसल्याने सामान न्यायला दुसरा काही मार्ग नव्हता.
दर वर्षी जे झरे जानेवारीत कोरडे व्हायचे ते या वर्षी काम केल्यावर (ते ही जानेवारी मधे करूनही) एप्रिल मधेही पाणी देत आहेत. आणि त्यासाठी कोणत्याही प्रकारची ऊर्जा वापरावी लागत नाहीये.
या व्यतिरिक्त डोंगरावर असलेला तलाव गाळ काढून स्वच्छ केल्यामुळे या वर्षीच्या पावसाळ्यानंतर तो तलाव पूर्ण क्षमतेने भरेल आणि त्यातून वर्षभर पाणी पुरवठा होऊ शकेल. पूर्ण भरल्यावर त्याची क्षमता अंदाजे दीड कोटी लीटर पाणी साठवण्याची आहे.

तीनही बंधारे शेतीच्या भागात असल्याने मोठ्या संख्येने शेतकर्यांना दुसरं पीक घेता येणे शक्य होणार आहे.  तीनही बंधार्यांची साठवण क्षमता अंदाजे २० लाख लीटर आहे. आणि हे जवळजवळ मार्च पर्यन्त पाणी साठवून ठेवतील.

झरे रोज अंदाजे १५ -२० हजार लीटर पाणी पुरवू शकतात. ११ झरे मिळून रोज अंदाजे दोन लाख लीटर पाणी पुरवू शकतात.
सगळ्या प्रकल्पातून दर वर्षी साधारण ३० कोटी लीटरपेक्षा जास्त पाणी अडेल, जिरेल आणि वापरता येईल. 
एवढं सगळं पाणी हे कोणत्याही ऊर्जेशिवाय गावकर्यांना वापरायला मिळणार आहे ही यातील सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आहे.
जर कोणतीही जल संधारण योजना त्या गावाच्या परिसराचा अभ्यास करून, पाण्याच्या उपलब्धतेचा आणि मागणीचा विचार करून, लोकसंख्या आणि क्रयशक्तीचा अभ्यास करून आखली आणि त्याप्रमाणे काम केले आणि त्यात लोक सहभाग घेतला तर निश्चित दीर्घकालीन फायदा होतो.